Sołectwo Czudec

Informacje ogólne

Czudec: wieś, województwo podkarpackie, powiat strzyżowski, gmina Czudec

Powierzchnia: 562 ha

Liczba mieszkańców: 2896 (stan na 31.03.2023 r.)

Położenie: wieś położona w centralnej części gminy, na malowniczych wzgórzach otaczających Kotlinę Czudecką utworzoną w dolinie rzeki Wisłok. Czudec stanowi lokalne centrum administracyjne i gospodarcze.

 

Instytucje, organizacje i stowarzyszenia

Instytucje

Miejscowość Czudec jest stolicą gminy. Swoją siedzibę mają tutaj Urząd Gminy oraz n/w jednostki organizacyjne gminy: Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Zespół Ekonomiczno – Administracyjny Szkół oraz Zakład Wodno – Kanalizacyjny. W Czudcu swoje siedziby mają również samorządowe instytucje kultury tj. Gminna Biblioteka Publiczna oraz Ośrodek Kultury. W tej miejscowości funkcjonują również:

• Zespół Szkół (szkoła średnia) to placówka z niemal 80-letnią tradycją, która wykształciła wiele pokoleń mieszkańców gminy i powiatu. Usytuowana jest na dawnym terenie zespołu dworskiego przy ul. Parkowej.
• Szkoła Podstawowa w Czudcu - początki działania tej placówki datowane są na 1818 rok.  Na przestrzeni lat szkołę tą wielokrotnie reformowano dostosowując do potrzeb liczbę klas i nauczycieli oraz zmieniano jej siedzibę. Obecnie jest to największa szkoła na terenie gminy mieszcząca się w dwóch budynkach przy ul. Rzeszowskiej.
• Publiczne Przedszkole w Czudcu zostało utworzone 1 czerwca 1949 roku z  inicjatywy Koła Gospodyń Wiejskich. Początkowo mieściło się w drewnianym budynku w rynku. Później jeszcze kilkakrotnie zmieniano jego siedzibę. 1 września 1975 roku w Czudcu powstało drugie przedszkole - Państwowe Przedszkole nr 2, które mieściło się w sali świetlicy internatu Liceum Ogólnokształcącego. 13.11.1981 roku obydwa przedszkola połączono i przeniesiono do nowego budynku, gdzie działa do dnia dzisiejszego.
• Publiczny Żłobek w Czudcu to najmłodsza placówka gminna - funkcjonuje od 3 września 2018 r. Mieści się w budynku szkoły podstawowej, a jego zadaniem jest zapewnienie opieki nad dziećmi do ukończenia 3 roku życia.

Organizacje i stowarzyszenia

W miejscowości Czudec prężnie działa kilka stowarzyszeń, które skupiają się na upowszechnianiu lokalnych tradycji, wartości kulturowych i narodowych oraz promowaniu walorów turystycznych, rekreacyjnych i krajoznawczych gminy. W Czudcu siedzibę mają:

• Lokalna Grupa Działania „CK Podkarpacie” oferująca wsparcie dla mieszkańców w zakresie pozyskiwania funduszy unijnych oraz współpracę przy realizacji różnorodnych projektów,
• Koło Gospodyń Wiejskich, którego głównym celem jest podtrzymywanie i popularyzowanie dawnych tradycji regionu,
• Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Czudeckiej.

To ostatnie - założone z inicjatywy Pani Mari Bałchan funkcjonuje od 1990 r. do dnia dzisiejszego. TPZC jest również wydawcą jedynego lokalnego pisma – Kwartalnika Czudeckiego, w którym publikowane są artykuły o tematyce związanej z tradycjami i historią regionu. W Kwartalniku Czudeckim poruszane są również bieżące sprawy ważne dla mieszkańców gminy. Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Czudeckiej prowadzi także działalność wydawniczą, promującą twórczość lokalnych artystów (stowarzyszenie wydało: 3 tomiki poezji Pani Anny Oliwińskiej – Wacko, książki: ,,Dzieje Czudca’’ autorstwa P. Anny Oliwińskiej-Wacko i Ryszarda Wacko, ,,Herby i Pieczęcie Ziemi Czudeckiej’’, którego współautorem był Pan Stanisław Styś, foldery turystyczne i widokówki Czudca).

Kluby sportowe

W Czudcu swoja siedzibę mają również cztery kluby sportowe: Czarni Czudec (piłka nożna), Olimp Czudec (siatkówka kobiet), ProSport Czudec (siatkówka mężczyzn) oraz Husarz Czudec (kickboksing).

Ochotnicza Straż Pożarna

W Czudcu funkcjonuje Ochotnicza Straż Pożarna. OSP Czudec to jednostka z ponad 140-letnią tradycją. Wyposażona jest w nowoczesne wozy strażackie oraz sprzęt gaśniczy umożliwiający sprawny udział w akcjach ratowniczych. Jest ona gwarancją bezpieczeństwa dla mieszkańców Czudca i całej gminy.

Parafia

Początki parafii Czudec datuje się na rok 1326. Potwierdzają to kroniki krakowskie, w których można znaleźć (pochodzące właśnie z tego roku) wzmianki o Czudcu, który był wówczas najdalej wysuniętą parafią w diecezji krakowskiej. Początkowo do parafii Czudec należały okoliczne wioski: Babica, Wyżne, Zaborów, Nowa Wieś i Pstrągowa. Jako pierwsza – początkiem XVII w. odłączyła się parafia Pstrągowa, a pozostałe wyodrębniły się dopiero w XX w. W 2004 roku utworzono dekanat Czudecki, w skład którego wchodzą parafie: Babica, Baryczka, Blizianka, Czudec, Gwoźnica Górna, Jawornik Niebylecki, Lutcza, Niebylec, Nowa Wieś, Połomia, Pstrągowa oraz Wyżne.

 

Historia miejscowości Czudec

Powstanie miejscowości Czudec prawdopodobnie jest bezpośrednio związane z osobą wojewody krakowskiego – Teodora Czadora herbu Gryf, który skłócony z księciem Leszkiem Białym był zmuszony opuścić Kraków i przenieść się na pogranicze polsko – ruskie nad Wisłokiem, gdzie wraz z braćmi z zakonu Cystersów kolonizował te tereny. Wzniesienie grodu obronnego w Czudcu datowane jest na X- XI w., jednak najstarsza, pisemna wzmianka o powstaniu tej miejscowości znajduje się w liście legata papieskiego biskupa Filipa z 1279 r. Dokument ten potwierdza dziesięcinę dla klasztoru cystersów w Koprzywnicy z wyszczególnieniem dóbr wśród, których wymieniony został również Czudec. Powstanie na tym terenie zamku potwierdza zaś wzmianka z 1264 r., o zjeździe w Tarnowie, kiedy to król polski Bolesław Wstydliwy uzgodnił z księciem Danielem Halickim przebieg granicy między Polską, a Rusią. W myśl tych ustaleń Rzeszów miał należeć do Rusi, natomiast Czudec do Polski. Zamki zaś w Rzeszowie i Czudcu miały stanowić twierdze graniczne między tymi krajami. Pewne informacje dotyczące Czudca potwierdzają także rejestry w rachunkach świętopietrza z 1326 roku. W tym okresie zamieszkiwało miejscowość ponad 500 osób. 11 listopada 1427 r. w Sandomierzu Czudec otrzymał prawa miejskie. Z rąk króla Władysława Jagiełły odebrał je ówczesny właściciel Czudca – Pakosław Strzyżowski herbu Gozdawa. Kolejnym członkom tego rodu można zawdzięczyć rozwój handlu i rzemiosła, szewców, tkaczy, krawców, kuśnierzy. Do naszych czasów zachowała się pieczęć pochodząca z początków XVIII w. z herbem miasta i napisem "Sigillum Consulum Oppidi Czudec" („Pieczęć Rajców Miejskich Czudca”). Ród Strzyżowskich stale umacniał pozycję czudeckiego zamku obronnego za Wisłokiem. W 1489 roku Mikołaj Strzyżowski ufundował kościół św. Zofii, stojący na miejscu obecnego Kościoła Świętej Trójcy. W latach 1610 – 1840 w Czudcu panowało siedmiu kolejnych przedstawicieli rodu Grabieńskich, herbu Pomian i Prawdzic. Grabieńscy trwale uregulowali stosunki majątkowe z kościołem, któremu ofiarowali liczne fundacje, ustanowili przytułek dla księży – emerytów, szpital dla ubogich i przede wszystkim ufundowali i wyposażyli kościół parafialny p.w. Świętej Trójcy (budowany w latach 1713 – 1734). W 1840 r. ostatni z rodu Grabieńskich – Jan sprzedał Czudec Karolowi Nitsche. Nowy właściciel i jego następcy zarządzali tu aż do II wojny światowej. W okresie 1772-1918 Czudec znajdował się pod zaborem austriackim. Miasteczko straciło na znaczeniu ze względu na zmniejszającą się rangę rzemiosła. Rozwijały się w dalszym ciągu wzorowe gospodarstwa rolne ostatnich właścicieli Czudca, zwłaszcza w czasach Karoliny Wasilewskiej z domu Nitsche. W okresie międzywojennym miejscowość zachowała dawny charakter drewnianego miasteczka, chociaż ludność coraz częściej utrzymywała się z pracy na roli. Brak przemysłu hamował rozwój miejscowości i 1 kwietnia 1935 roku Czudec utracił prawa miejskie, nie odzyskując ich do dziś. II wojna światowa i okupacja hitlerowska doprowadziły do tragicznej zagłady czudeckiej ludności żydowskiej, żyjącej tutaj od XV wieku.

 

Warto zobaczyć

Kościoły

Na terenie miejscowości Czudec znajduje się wiele, wartych uwagi zabytkowych obiektów architektonicznych. Jednym z nich jest powstały w 1326 r. Kościół filialny p.w. Świętego Marcina. Był to pierwszy kościół parafialny w Czudcu. Uległ on zniszczeniu, dlatego na jego miejscu w latach 1704-1709 wybudowano nowy mały kościół pod tym samym wezwaniem. Dziś ten niewielki kościół służy jako kaplica cmentarna. W pobliżu kaplicy znajduje się żeliwny pomnik Karola Nitsche, a nieopodal - grób jego żony Waleryi z Wojciechowskich oraz ich córki Karoliny (pomniki zostały odnowione i odrestaurowane przez gminę w latach 2016 – 2018). Drugą zabytkową świątynią na terenie Czudca jest Kościół p.w. Świętej Trójcy. Został on wzniesiony w 1713 r. z fundacji Józefa Grabieńskiego. Kamień na budowę świątyni częściowo pochodził z murów rozebranego zamku w Przedmieściu Czudeckim. W podziemiach kościoła znajdują się krypty, w których była pochowana rodzina fundatorów. Podziemia służyły również jako miejsce pochówku dla wybitniejszej szlachty. Znajdują się tam fragmenty starych murów, starannie wykonane sklepienia, a także kamienie pochodzące z dawnego zamku. W latach 1997 – 2000 przeprowadzono generalny remont kościoła parafialnego w Czudcu. Odnowiono ołtarze, elewację, wyremontowano też dach i wieże. Prace odbyły się także w podziemiach, co umożliwiło udostępnienie ich dla zwiedzających. Odnowione podziemia otrzymały miano ,,Małego Wawelu’’. Podczas remontu w podziemiach znalezione zostały szczątki ludzkie, które zgromadzono w jednym miejscu. Część zabytkowego wyposażenia kościoła została przeniesiona do muzeum archidiecezjalnego w Przemyślu. 8 września 2002 r. kościół parafialny w Czudcu został podniesiony do rangi sanktuarium. Miała wtedy miejsce koronacja cudownego, łaskami słynącego obrazu Matki Boskiej Czudeckiej. Od listopada 2003 r. z inicjatywy i pod patronatem nowo mianowanego proboszcza ks. Antoniego Kocoła, przy czudeckim sanktuarium działa chór parafialny ,,Benedictus’’.

Kapliczki

Kolejnym zabytkowym elementem historii Czudca są kapliczki. Jedną z najcenniejszych jest kapliczka św. Jana Nepomucena usytuowana na drodze prowadzącej na Górę Zamkową. Została ona wzniesiona w 1752 r. i przetrwała zabory oraz wojny. Stanowi ona wyjątkową pamiątkę tych wydarzeń. Na uwagę zasługują również:

• kapliczka słupowa przy ulicy Rzeszowskiej pochodząca z 1859 r.
• kapliczka Matki Bożej Bolesnej przy ul. Grabieńskich wybudowana w 1910 r. w miejscu pochówku osób zmarłych na cholerę (powstała z  kamienia ciosowego podarowanego przez dziedziczkę Aleksandrę Wiktorową),
• unikatowa, drewniana kapliczka św. Jana Nepomucena z polowy XIX w. znajdująca się obok dworu Wiktorów przy ul. Strumykowej,
• kapliczka św. Rocha, która jak głosi legenda o powstaniu miejscowości Czudec, powstała w miejscu, gdzie zginął wódz tatarski. Jest ona zlokalizowana przy zbiegu ulic Jasielskiej i Kolejowej.

W tym miejscu warto przytoczyć legendę o powstaniu nazwy miejscowości Czudec. Zamieszczony poniżej tekst legendy został spisany 4 marca 1955 r. przez Pana Władysława Kowala – ówczesnego Kierownika Szkoły Powszechnej w Czudcu.

 

Legenda o powstaniu nazwy miejscowości Czudec

„Sławy historia zamierzchłych czasów w legendzie,

co po wsi krąży, na straży wieków stać będzie.

Opowiadanie z ust do ust jest podawane o wojnie krwawej,

tatarskiej dziczy, rzezi okrutnej, niewoli strasznej,

dotychczas w pieśni groźnym wspomnieniem wciąż opiewanej.

W tych dawnych czasach

na zboczu góry, na prawym brzegu Wisłoka

stał gród warowny wieżami widny z daleka.

Wysokie mury go otaczały,

obronne baszty w niebo strzelały,

do środka zamku bramy ozdobne,

w żelazie kute, kratami zbrojne.

Przed każdą studnie i mosty zwodzone.

Zamek obronny Nowogródkiem zwany

dawał schronienie swym panom,

garstce rycerzy i gospodarzy,

służbie zamkowej i silnym chłopom.

Reszta z dobytkiem w lasy uciekła.

Była już wiosna i było ciepło.

Nadciągała horda z wrzaskiem i krzykiem,

obległa zamek z trzech stron.

Stanęła bokiem, jest pewna łupu,

Na razie żąda okupu,

w razie odmowy szturmem zdobycie.

Nie będzie żartu!

Pan zamku – rycerz z wojenną radą,

plan jak się bronić mają już dawno:

zastraszyć motłoch silną załogą rycerstwa, obcego wojska,

zbrojnych chłopów w miecze, oszczepy i kusze,

broń celna, łuczników rzesze

i toporników groźnych z wyglądu, walecznych w boju.
Ale tajemne dowody znane -

ci sami zawsze, lecz w innym stroju.

Tak więc po murach krążą drużyny

W zbrojach i w stroju coraz to innych wojów.

Wódz patrzy z dołu, jest zaskoczony ilością wojska,

różnością broni obrońców.

Nie śmie uderzyć, za małe siły – czeka posiłków.

Tymczasem z zamku, co noc się skrada grupa śmiałków,

którzy jak żmije śród rowów i szczelin pełzają znienacka.

Nagle, przeważnie w szyję, ostrzem żelaza śmiercią kąsają.

Nim świt się zacznie – już powracają.

Zwykle nie sami: przyprowadzają jakiegoś woja,

znaczniejszą szyszkę tatarską.

Strach padł wśród dziczy, to czary –

pobitych, pojmanych, to nie do wiary,

by czyste siły mogły to sprostać.

Uciekać szybko, szybko uciekać,

jeżeli tylko chcemy się ostać.

Nadeszła pomoc z hukiem, z bębnami,

niosą na tronie „wielkiej stolicy” proroka.

Rozparty siedzi Czrtopłoch Wielki,

drżyjcie narody, świat wszelki.

Widząc to, pan zamku przypomniał sobie sławnego strzelca,

górskiego orła, zbójnika, który w podziemiach

odbywał karę, cierpiąc udręki, tęsknicę słońca, wolności.

Natychmiast pan kazał przywołać więźnia z Podgórza.

„Widzisz – rzekł wskazując wodza Tatarów – wysoko siedzi,

Cel dobry, tylko odległość duża,

Sprzątniesz pohańca, wolnyś jak ptak Budarów.”

Na taka cenę błysły więźniowi źrenice,

badawczym okiem zmierzył podane mu hakownice.

Wybrał największą, która najdalej pocisk wyrzuca,

wymaga siły, a przede wszystkim bystrego oka.

Przez dobrą chwilę więzień w cel mierzył,

wyrzucił pocisk, przeciągle wyje, wreszcie uderzył

w łeb Czartopłocha.

Jak kosą ścięty martwy upada

zbir krwawy, pogan przeklęty.

Wśród dziczy popłoch, wycie krzyk:

Z nieba ogniste sypią się kary, czary, uciekać, czary.”

Nagle bezładnie ruszyła fala,

łamie, przewraca, wszystko tratuje,

nikt nie powstrzyma popłochu rzeki,

a wycie „czary” strach wzmaga wszelki.

Nazajutrz pan zamku, obrony rada na murach stojąc,

długo patrzyli, nie rozumiejąc, czy to być może.

Debatowali: by ludzką ręką z tej odległości zabić tyrana?

Ocalić zamek, odnieść zwycięstwo?

Istny cud – „czudo”, krzyczeli „czudo”.

A gdzie jest strzelec? Szukają wszyscy.

Nikt go nie widział, zniknął bez śladu

i tylko w puszczy głos jego dźwięczy,

śpiewem wolności swobody skarbu.

I odtąd gród ten przemianowano,

a z Nowogródka Czudcem nazwano.”

Czudecki rynek

Kolejna atrakcja architektoniczna Czudca to rynek. Jest on centralną częścią układu urbanistycznego będącego pozostałością dawnego miasta lokacyjnego. Otacza go zabytkowa, drewniana zabudowa, która stanowi cenny przykład architektury regionalnej. Jego kształt (wytyczony w proporcji 4:5) jest typowy dla miast na Podkarpaciu. Na rynku istniał kiedyś ratusz, który niestety nie zachował się do dzisiejszych czasów. Od końca XVIII wieku, przez ok. 200 lat, plac ten miał charakter pustego, otwartego klepiska. Na rynku znajdowała się kamienna studnia oraz szeroki zbiornik na wodę. Rynek stopniowo zarastał trawą, pojawiły się wydeptane ścieżki i wprowadzono pierwsze nasadzenia. Z czasem, kamienna droga otaczająca rynek została przykryta nawierzchnią asfaltową, powstała zatoczka autobusowa i budynek usługowy. Zmiany, które zaszły w centrum Czudca w ostatnich dekadach, doprowadziły do utraty pierwotnego, otwartego charakteru tego miejsca. Plac wymagał uporządkowania przestrzennego, wprowadzenia nowej estetyki, dzięki której nabrałby blasku i zyskał dodatkową funkcjonalność. Stało się to możliwe dzięki funduszom pozyskanym przez gminę ze środków UE na działania rewitalizacyjne. Proces przebudowy trwał niemal 6 lat. Rozpoczął się w 2015 r. od powstania koncepcji, kolejne trzy lata zajęło opracowanie projektu i uzyskanie stosownych pozwoleń. Sama przebudowa placu trwała ok. roku. Całkowity koszt rewitalizacji rynku wyniósł prawie 3 miliony 800 tys. zł. Dzięki przebudowie czudecki rynek uzyskał nowoczesny wygląd, a jednocześnie odzyskał dawną funkcjonalność. W dolnej części rynku znajduje się odrestaurowana studia oraz pomnik papieża Jana Pawła II ufundowany przez mieszkańców gminy w hołdzie Wielkiemu Polakowi.

Dziś czudecki rynek jest miejscem wielu ciekawych wydarzeń kulturalnych – odbywają się tu koncerty, targi i kiermasze, jarmarki oraz imprezy sportowe.

 

Synagoga

Odwiedzając Czudec warto również obejrzeć dawną synagogę. Pierwotnie synagoga zbudowana była z drewna, jednak budynek spłonął w wielkim pożarze Czudca w kwietniu 1751 r. Trzy lata później został odbudowany przy pomocy finansowej dziedzica miasta – Wojciecha Grabieńskiego. Do 1939 r. służył Żydom jako dom modlitwy. W niedalekim sąsiedztwie synagogi znajdowały się cmentarz żydowski oraz mykwa. W czasie okupacji hitlerowskiej, czudeccy Żydzi zostali wywiezieni do getta w Bełżcu. Synagoga żydowska w późniejszym czasie, przez jej niewłaściwe użytkowanie uległa zniszczeniu. W budynku mieścił się, magazyn zbożowy, sala zabaw, później kino. Budynek całkowicie wyremontowano ze środków finansowych Ministerstwa Kultury w latach 1969-1972, a od roku 1973 służy mieszkańcom jako Gminna Biblioteka Publiczna. W podziemiach synagogi utworzono Muzeum Tradycji i Historii. Ekspozycje muzealne tematycznie związane są z terenem z gminy Czudec, jego historią, kulturą materialną i duchową. Muzeum składa się z trzech izb. W Izbie Historycznej, w gablotach tematycznych, obejrzymy prezentowane zdjęcia, kopie dokumentów historycznych, urny z ziemią z miejsc pamięci i kaźni narodu i militaria. W Izbie Martyrologicznej znajdują się min. artefakty kultury judaizmu. Ostatnia - Izba Etnograficzna prezentuje zabytki kultury materialnej wsi, związanej z życiem okolicznych mieszkańców z przełomu XVIII/XX wieku.

Zespoły dworskie

Cennymi zabytkami architektonicznymi Czudca są również  dwa dobrze zachowane zespoły dworskie:

• Zespół dworsko-parkowy przy ul. Parkowej - najbardziej okazały zespół dworski w gminie. W jego skład wchodzą: dwór (I połowa XVIII w.), lamus tzw. Skarbiec (ok. poł. XVI w.), brama wjazdowa (1 poł. XIX w.) oraz park krajobrazowy ze stawem (XVIII w.). Rosną w nim zarówno drzewa krajowe, jak i egzotyczne m.in. tulipanowce oraz platany. Właścicielami dworu była rodzina Uznańskich. Po wojnie powstała tam pierwsza na tym terenie szkoła średnia (obecnie - siedziba Zespołu Szkół w Czudcu.) W późniejszym czasie obiekt służył jako internat oraz mieszkania dla nauczycieli.
• Zespół dworsko – parkowy w Czudcu przy ul. Strumykowej. Dwór powstał ok. połowy XIX w. i był własnością rodziny Wiktorów. Pierwotnie znajdował się na terenie Nowej Wsi, a od 1987 r., po zmianie granic przynależy do Czudca. W skład zespołu wchodzą dwór (ok. poł. XIX w.), spichlerz (ok. poł. XIX w.), park krajobrazowy (XIX w.) oraz kapliczka p.w. św. Jana Nepomucena. Ostatni właściciele opuścili swój majątek na wieść o nadciągających oddziałach Armii Czerwonej. Po II wojnie światowej dwór zamieszkiwali repatrianci ze wschodu. W wyniku reformy rolnej cały majątek dworski został upaństwowiony, a dwór został zdewastowany. Aktualnie dwór jest własnością prywatną. Nowy właściciel przeprowadził remont generalny posiadłości i tym samym ocalił go przed całkowitym zniszczeniem.

 

Bibliografia:

1. A. Oliwińska-Wacko i R. Wacko „Dzieje Czudca’’,
2. A. Oliwińska-Wacko i R. Wacko  Gmina Czudec - Przewodnik